Όταν η μάσκα του θεραπευτή αφαιρείται...-Οφέλη και κίνδυνοι
(επιμέλεια: Χουτοχρήστος Βαλάντης- ψυχολόγος)
Στα πλαίσια της ατομικής και ομαδικής θεραπείας ένας Γνωσιακός Αναλυτής σίγουρα μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιες φορές την αυτοαποκάλυψη προκειμένου να βοηθήσει την θεραπεία και την εξέλιξη του ασθενούς. Ωστόσο μπορεί να δημιουργηθούν σοβαρά προβλήματα στη πορεία της θεραπείας και για αυτό ο θεραπευτής πρέπει να είναι συνεχώς σε επαγρύπνηση και σε συνειδητότητα του πότε χρησιμοποιεί προσωπικές αποκαλύψεις για λόγους θεραπείας και πότε για λόγους προσωπικής εμπλοκής ή περίεργης αντομεταβίβασης. Έτσι, κάποιες περιστάσεις για τις οποίες θα συζητηθεί η έννοια της αυτοαποκάλυψης στην γνωσιακή αναλυτική θεραπεία, είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό επίπεδο, είναι οι εξής: ενίσχυση ασθενούς, λήψη κλινικών πληροφοριών, ένδειξη μεταβίβασης- πρόληψη αντιμεταβίβασης, προβολική ταύτιση, ανταποδοτικοί ρόλοι, διάγνωση.
Μια αυτοαποκάλυψη του γνωσιακού αναλυτή μπορεί να βοηθήσει αρκετά για παράδειγμα στην περίπτωση που ένας ασθενής είναι ιδιαίτερα αγχωμένος, λόγω μιας κατάστασης, ή όταν η αυτοπεποίθησή του είναι αρκετά χαμηλή ( Motherwell & Shay, 2005 ). Σε αυτές τις περιπτώσεις, ένα ‘θεραπευτικό μοίρασμα’ μιας κοινής εμπειρίας ή η παροχή μιας συμβουλής που βοήθησε σε κάποιο θέμα προσωπικά τον θεραπευτή απαλύνει το άγχος και τον πόνο του πελάτη ενώ συγχρόνως του υπενθυμίζει πως και ο θεραπευτής είναι ένας άνθρωπος που είναι εδώ για να συνεργαστεί και όχι να επιβληθεί ως αυθεντία, κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία στα πλαίσια της Γνωσιακής Αναλυτικής ψυχοθεραπείας.
Άλλες φορές μια προσωπική αποκάλυψη μπορεί να λειτουργήσει ως μια πολύ χρήσιμη τεχνική ( Motherwell & Shay, 2005 ) που θα βοηθήσει τον θεραπευτή να λάβει κάποιες πληροφορίες για την ψυχοπαθολογία του ασθενούς αρκεί να γίνει με τέτοιο τρόπο που να μην δημιουργηθούν εντάσεις ακυρωτικές για την θεραπευτική πορεία ή καταστροφικές μεταβιβάσεις που στην χειρότερη περίπτωση οδηγήσουν σε ακόμη πιο καταστροφικές αντιμεταβιβάσεις…Για παράδειγμα, σε έναν εξαρτητικό ασθενή ίσως είχε νόημα η αυτοαποκάλυψη μιας στιγμής αδυναμίας ή αβοηθησίας του ασθενή, ώστε να εξετάσει ο θεραπευτής αν ο ασθενής θα λάβει τον ανταποδοτικό ρόλο του φροντιστή προς τον ίδιο, αν έχει κάνει υποθέσεις ότι ο ασθενής μπαίνει σε ένα τέτοιο παιχνίδι ανταποδοτικών ρόλων στην προσωπική του ζωή. Μιλώντας για έναν οριακό ασθενή, ίσως είχε νόημα η αποκάλυψη μιας περιόδου που ο θεραπευτής ένοιωθε εξιδανικευμένος ή υποτιμημένος από άτομο από το κοινωνικό περιβάλλον του, για να εξεταστεί κατά πόσο ο ασθενής θα μπει στο ένα ή στο άλλο self state και θα ενισχύσει την μία ή την άλλη συναισθηματική κατάσταση. Έτσι, μέσα από τα δυο αυτά παραδείγματα, καταλαβαίνουμε ότι η αυτοαποκάλυψη μπορεί να λειτουργήσει ως τεχνική- με την μορφή συμπεριφορικού πειράματος- στην γνωσιακή ανάλυση αρκεί ο θεραπευτής να είναι πολύ έμπειρος, σε μεγάλα επίπεδα αυτογνωσίας και ικανός να αντιμετωπίσει πολύ δύσκολες καταστάσεις που μπορεί να προκύψουν μέσα από την αυτοαποκάλυψη.
Όσο αφορά τώρα στις περιπτώσεις που ο θεραπευτής αντιλαμβάνεται ότι ο ασθενής αρχίζει να μεταβιβάζει πάνω του συναισθήματα, ίσως να είναι θετικό να κάνει ο θεραπευτής μια αυτοαποκάλυψη για αυτή του την αίσθηση. Ο ασθενής θα βοηθηθεί έτσι στο να δουλέψει με τα συναισθήματά του προς τον θεραπευτή που μπορεί να αντιπροσωπεύει έναν σημαντικό Άλλο στο ‘εδώ και τώρα’, ενώ θα βοηθηθεί και ο θεραπευτής στο να προλάβει κάποια πιθανή αντιμεταβίβαση, καθώς τώρα πια ο ‘αόρατος εχθρός’ κατονομάζεται και σε κλίμα συνεργασίας με τον ασθενή μπορεί να αντιμετωπιστεί θεραπευτικά. Βέβαια χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Μια πολύ σημαντική αυτοαποκάλυψη τέτοιου είδους μπορεί να μην αφήσει να αναδυθεί όσο θα έπρεπε η μεταβίβαση ώστε να δώσει σημαντικές κλινικές πληροφορίες ενώ, συγχρόνως, ο θεραπευτής μπορεί να πάρει- χωρίς να το θέλει- τον ρόλο αυθεντίας που απαγορεύει την ανάδυση συναισθημάτων, ή στη χειρότερη περίπτωση ο ασθενής να νοιώσει ότι απειλείται από τον θεραπευτή και να διακόψει την θεραπεία. Απαραίτητη προϋπόθεση, λοιπόν, είναι η ύπαρξη αμοιβαίας και ‘ανταποδοτικής’ εμπιστοσύνης ως προς τα κίνητρα κάθε αυτοαποκάλυψης, που δεν πρέπει να είναι άλλα από την θεραπευτική αλλαγή.
Σε περίπτωση τώρα που ο θεραπευτής αντιμεταβιβάζει το μόνο σίγουρο είναι ότι χρειάζεται άμεση εποπτεία και προσωπική δουλειά με τον Εαυτό .Μια αυτοαποκάλυψη σε αυτό το σημείο είναι πάρα πολύ ριψοκίνδυνη, αν και κάποιοι νέοι αναλυτές μπορεί να προχωρούν σε τέτοιου είδους αποκαλύψεις. Είναι πολύ πιθανό ο ασθενής να χάσει κάθε εμπιστοσύνη από το πρόσωπο του θεραπευτή, να του επιτεθεί, να τον χειριστεί και να τον απομυθοποιήσει τόσο ώστε να φύγει από την θεραπεία. Θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια αυτοαποκάλυψη σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, σε πλαίσια μεγάλης εμπιστοσύνης και μάλλον αν ο ασθενής δεν έχει κάποια διαταραχή προσωπικότητας.
Όταν από την άλλη ο θεραπευτής ταυτίζεται προβολικά με τον ασθενή πως πρέπει να αντιδράσει; Ίσως ο θεραπευτής σε τέτοιες περιπτώσεις νοιώσει αδύναμος, ότι χάνει την ανεξαρτησία του και εμπλέκει τον ρόλο του με αυτόν του ασθενούς. Αδιαμφισβήτητα ο θεραπευτής πρέπει να προστρέξει σε εποπτεία και να εξετάσει τα κομμάτια αυτά. Ίσως, αν υπάρχει εμπιστοσύνη στη σχέση του με τον θεραπευτή να μπορέσει να κάνει την αυτοαποκάλυψη αυτή, αρκεί να ξέρει και να μπορεί να την χειριστεί βοηθώντας τον ασθενή κατάλληλα αφού έχει υπάρξει και αυτός στη θέση του. Σε ιδανικές περιπτώσεις, ο ασθενής μπορεί να νοιώσει ότι έχει έναν συνοδοιπόρο δίπλα του που είναι και αυτός άνθρωπος που αντιμετωπίζει δυσκολίες. Ο χειρισμός βέβαια είναι πολύ δύσκολος, ένα μικρό λάθος μπορεί να επιφέρει θυμό, συγκρούσεις και φυγή από την θεραπεία…Χρειάζεται μεγάλη εμπειρία και ικανότητα από τον Γνωσιακό Αναλυτή να αντιλαμβάνεται ποιο ακριβώς κομμάτι του είναι αυτό που ταυτίζει προβολικά, για να αποφευχθεί η σύγχυση ρόλων.
Πολλές φορές ο ασθενής που ακολουθεί γνωσιακή αναλυτική θεραπεία θα φέρει στην ομάδα του ή στον προσωπικό θεραπευτή του ανταποδοτικούς ρόλους που ίσως έχει μάθει να παίζει από την παιδική του ηλικία , από το σπίτι του (Ryle, 1993). Σε αυτό το παιχνίδι θα προσπαθήσει- με πολύ έντεχνο τρόπο αν μιλάμε για διαταραχή προσωπικότητας- να εμπλέξει τον θεραπευτή του ή και την ομάδα του, παράγοντας ομαδικούς ίσως ανταποδοτικούς ρόλους, ιδίως αν η δυναμική της έχει σχέσεις με την οικογενειακή δυναμική του παρελθόντος. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ασθενής πρέπει έντεχνα να αποφεύγει να εμπλακεί στους ρόλους που προσπαθεί να τον βάλει ο ασθενής ώστε ο τελευταίος να αντιληφθεί από μόνος του ότι κάτι έχει αλλάξει, ότι κάτι διαφορετικό γίνεται στη σχέση αυτή. Με λίγα λόγια να αντιληφθεί σε ποιο παιχνίδι ανταποδοτικών ρόλων έχει εμπλακεί για χρόνια ο ασθενής. Μετά από αρκετές συνεδρίες και αφού έχει δομηθεί η γνωσιακού αναλυτικού τύπου συνεργατική σχέση, ο θεραπευτής είναι έτοιμος να αυτοαποκαλύψει στον ασθενή το παιχνίδι ρόλων που παίζεται- με όρους ίσως ψυχοεκπαίδευσης- με την προϋπόθεση ότι ο ασθενής είναι έτοιμος να αποδεχτεί Αλήθειες. Εξάλλου έχει προετοιμαστεί για την πιθανή εμφάνιση ανταποδοτικών ρόλων από το Γράμμα Αναδιαμόρφωσης (Ryle, 1993), άρα μια πρώτη αυτοαποκάλυψη έχει ήδη γίνει. Κάτι ανάλογο μπορεί να γίνει και στην ομάδα. Στην περίπτωση αυτή, μαζί με την αυτοαποκάλυψη, βοηθούν κατευθυντικά tasks αλλά και τα feedback των άλλων μελών. Βέβαια, οι ανταποδοτικοί ρόλοι μπορεί να είναι τόσο μπλεγμένοι μέσα στην ομάδα και να προέρχονται από διαφορετικές υποομάδες που ο χειρισμός πρέπει να είναι λεπτός. Μια θεραπευτικά ‘άγαρμπη’ κίνηση μπορεί να φέρει συγκρούσεις ανάμεσα στα μέλη.
Τέλος τί γίνεται με την διάγνωση. Η Γνωσιακή Αναλυτική ψυχοθεραπεία την δέχεται γενικά την έννοια της διάγνωσης. Ο θεραπευτής μπορεί αν έχει εμπιστοσύνη στον θεραπευτικό εαυτό του και εμπειρία να προχωρήσει στην αποκάλυψη της διάγνωσης, αν βέβαια κρίνει ότι και ο ασθενής μπορεί να δεχτεί μια –κακά τα ψέματα- μορφή ταμπέλας. Παύει βέβαια να λειτουργεί ως τέτοια αν ο θεραπευτής μπορεί έντιμα να ψυχοεκπαιδεύσει τον ασθενή του πάνω στην ασθένειά του, ίσως και με βιβλιογραφικό υλικό, ώστε να απομυθοποιηθεί και μέσα σε πλαίσια συνεργασίας και συνεχών διαγραμματικών ασκήσεων και tasks να αντιμετωπιστεί.
Μια αυτοαποκάλυψη του γνωσιακού αναλυτή μπορεί να βοηθήσει αρκετά για παράδειγμα στην περίπτωση που ένας ασθενής είναι ιδιαίτερα αγχωμένος, λόγω μιας κατάστασης, ή όταν η αυτοπεποίθησή του είναι αρκετά χαμηλή ( Motherwell & Shay, 2005 ). Σε αυτές τις περιπτώσεις, ένα ‘θεραπευτικό μοίρασμα’ μιας κοινής εμπειρίας ή η παροχή μιας συμβουλής που βοήθησε σε κάποιο θέμα προσωπικά τον θεραπευτή απαλύνει το άγχος και τον πόνο του πελάτη ενώ συγχρόνως του υπενθυμίζει πως και ο θεραπευτής είναι ένας άνθρωπος που είναι εδώ για να συνεργαστεί και όχι να επιβληθεί ως αυθεντία, κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία στα πλαίσια της Γνωσιακής Αναλυτικής ψυχοθεραπείας.
Άλλες φορές μια προσωπική αποκάλυψη μπορεί να λειτουργήσει ως μια πολύ χρήσιμη τεχνική ( Motherwell & Shay, 2005 ) που θα βοηθήσει τον θεραπευτή να λάβει κάποιες πληροφορίες για την ψυχοπαθολογία του ασθενούς αρκεί να γίνει με τέτοιο τρόπο που να μην δημιουργηθούν εντάσεις ακυρωτικές για την θεραπευτική πορεία ή καταστροφικές μεταβιβάσεις που στην χειρότερη περίπτωση οδηγήσουν σε ακόμη πιο καταστροφικές αντιμεταβιβάσεις…Για παράδειγμα, σε έναν εξαρτητικό ασθενή ίσως είχε νόημα η αυτοαποκάλυψη μιας στιγμής αδυναμίας ή αβοηθησίας του ασθενή, ώστε να εξετάσει ο θεραπευτής αν ο ασθενής θα λάβει τον ανταποδοτικό ρόλο του φροντιστή προς τον ίδιο, αν έχει κάνει υποθέσεις ότι ο ασθενής μπαίνει σε ένα τέτοιο παιχνίδι ανταποδοτικών ρόλων στην προσωπική του ζωή. Μιλώντας για έναν οριακό ασθενή, ίσως είχε νόημα η αποκάλυψη μιας περιόδου που ο θεραπευτής ένοιωθε εξιδανικευμένος ή υποτιμημένος από άτομο από το κοινωνικό περιβάλλον του, για να εξεταστεί κατά πόσο ο ασθενής θα μπει στο ένα ή στο άλλο self state και θα ενισχύσει την μία ή την άλλη συναισθηματική κατάσταση. Έτσι, μέσα από τα δυο αυτά παραδείγματα, καταλαβαίνουμε ότι η αυτοαποκάλυψη μπορεί να λειτουργήσει ως τεχνική- με την μορφή συμπεριφορικού πειράματος- στην γνωσιακή ανάλυση αρκεί ο θεραπευτής να είναι πολύ έμπειρος, σε μεγάλα επίπεδα αυτογνωσίας και ικανός να αντιμετωπίσει πολύ δύσκολες καταστάσεις που μπορεί να προκύψουν μέσα από την αυτοαποκάλυψη.
Όσο αφορά τώρα στις περιπτώσεις που ο θεραπευτής αντιλαμβάνεται ότι ο ασθενής αρχίζει να μεταβιβάζει πάνω του συναισθήματα, ίσως να είναι θετικό να κάνει ο θεραπευτής μια αυτοαποκάλυψη για αυτή του την αίσθηση. Ο ασθενής θα βοηθηθεί έτσι στο να δουλέψει με τα συναισθήματά του προς τον θεραπευτή που μπορεί να αντιπροσωπεύει έναν σημαντικό Άλλο στο ‘εδώ και τώρα’, ενώ θα βοηθηθεί και ο θεραπευτής στο να προλάβει κάποια πιθανή αντιμεταβίβαση, καθώς τώρα πια ο ‘αόρατος εχθρός’ κατονομάζεται και σε κλίμα συνεργασίας με τον ασθενή μπορεί να αντιμετωπιστεί θεραπευτικά. Βέβαια χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Μια πολύ σημαντική αυτοαποκάλυψη τέτοιου είδους μπορεί να μην αφήσει να αναδυθεί όσο θα έπρεπε η μεταβίβαση ώστε να δώσει σημαντικές κλινικές πληροφορίες ενώ, συγχρόνως, ο θεραπευτής μπορεί να πάρει- χωρίς να το θέλει- τον ρόλο αυθεντίας που απαγορεύει την ανάδυση συναισθημάτων, ή στη χειρότερη περίπτωση ο ασθενής να νοιώσει ότι απειλείται από τον θεραπευτή και να διακόψει την θεραπεία. Απαραίτητη προϋπόθεση, λοιπόν, είναι η ύπαρξη αμοιβαίας και ‘ανταποδοτικής’ εμπιστοσύνης ως προς τα κίνητρα κάθε αυτοαποκάλυψης, που δεν πρέπει να είναι άλλα από την θεραπευτική αλλαγή.
Σε περίπτωση τώρα που ο θεραπευτής αντιμεταβιβάζει το μόνο σίγουρο είναι ότι χρειάζεται άμεση εποπτεία και προσωπική δουλειά με τον Εαυτό .Μια αυτοαποκάλυψη σε αυτό το σημείο είναι πάρα πολύ ριψοκίνδυνη, αν και κάποιοι νέοι αναλυτές μπορεί να προχωρούν σε τέτοιου είδους αποκαλύψεις. Είναι πολύ πιθανό ο ασθενής να χάσει κάθε εμπιστοσύνη από το πρόσωπο του θεραπευτή, να του επιτεθεί, να τον χειριστεί και να τον απομυθοποιήσει τόσο ώστε να φύγει από την θεραπεία. Θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια αυτοαποκάλυψη σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, σε πλαίσια μεγάλης εμπιστοσύνης και μάλλον αν ο ασθενής δεν έχει κάποια διαταραχή προσωπικότητας.
Όταν από την άλλη ο θεραπευτής ταυτίζεται προβολικά με τον ασθενή πως πρέπει να αντιδράσει; Ίσως ο θεραπευτής σε τέτοιες περιπτώσεις νοιώσει αδύναμος, ότι χάνει την ανεξαρτησία του και εμπλέκει τον ρόλο του με αυτόν του ασθενούς. Αδιαμφισβήτητα ο θεραπευτής πρέπει να προστρέξει σε εποπτεία και να εξετάσει τα κομμάτια αυτά. Ίσως, αν υπάρχει εμπιστοσύνη στη σχέση του με τον θεραπευτή να μπορέσει να κάνει την αυτοαποκάλυψη αυτή, αρκεί να ξέρει και να μπορεί να την χειριστεί βοηθώντας τον ασθενή κατάλληλα αφού έχει υπάρξει και αυτός στη θέση του. Σε ιδανικές περιπτώσεις, ο ασθενής μπορεί να νοιώσει ότι έχει έναν συνοδοιπόρο δίπλα του που είναι και αυτός άνθρωπος που αντιμετωπίζει δυσκολίες. Ο χειρισμός βέβαια είναι πολύ δύσκολος, ένα μικρό λάθος μπορεί να επιφέρει θυμό, συγκρούσεις και φυγή από την θεραπεία…Χρειάζεται μεγάλη εμπειρία και ικανότητα από τον Γνωσιακό Αναλυτή να αντιλαμβάνεται ποιο ακριβώς κομμάτι του είναι αυτό που ταυτίζει προβολικά, για να αποφευχθεί η σύγχυση ρόλων.
Πολλές φορές ο ασθενής που ακολουθεί γνωσιακή αναλυτική θεραπεία θα φέρει στην ομάδα του ή στον προσωπικό θεραπευτή του ανταποδοτικούς ρόλους που ίσως έχει μάθει να παίζει από την παιδική του ηλικία , από το σπίτι του (Ryle, 1993). Σε αυτό το παιχνίδι θα προσπαθήσει- με πολύ έντεχνο τρόπο αν μιλάμε για διαταραχή προσωπικότητας- να εμπλέξει τον θεραπευτή του ή και την ομάδα του, παράγοντας ομαδικούς ίσως ανταποδοτικούς ρόλους, ιδίως αν η δυναμική της έχει σχέσεις με την οικογενειακή δυναμική του παρελθόντος. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ασθενής πρέπει έντεχνα να αποφεύγει να εμπλακεί στους ρόλους που προσπαθεί να τον βάλει ο ασθενής ώστε ο τελευταίος να αντιληφθεί από μόνος του ότι κάτι έχει αλλάξει, ότι κάτι διαφορετικό γίνεται στη σχέση αυτή. Με λίγα λόγια να αντιληφθεί σε ποιο παιχνίδι ανταποδοτικών ρόλων έχει εμπλακεί για χρόνια ο ασθενής. Μετά από αρκετές συνεδρίες και αφού έχει δομηθεί η γνωσιακού αναλυτικού τύπου συνεργατική σχέση, ο θεραπευτής είναι έτοιμος να αυτοαποκαλύψει στον ασθενή το παιχνίδι ρόλων που παίζεται- με όρους ίσως ψυχοεκπαίδευσης- με την προϋπόθεση ότι ο ασθενής είναι έτοιμος να αποδεχτεί Αλήθειες. Εξάλλου έχει προετοιμαστεί για την πιθανή εμφάνιση ανταποδοτικών ρόλων από το Γράμμα Αναδιαμόρφωσης (Ryle, 1993), άρα μια πρώτη αυτοαποκάλυψη έχει ήδη γίνει. Κάτι ανάλογο μπορεί να γίνει και στην ομάδα. Στην περίπτωση αυτή, μαζί με την αυτοαποκάλυψη, βοηθούν κατευθυντικά tasks αλλά και τα feedback των άλλων μελών. Βέβαια, οι ανταποδοτικοί ρόλοι μπορεί να είναι τόσο μπλεγμένοι μέσα στην ομάδα και να προέρχονται από διαφορετικές υποομάδες που ο χειρισμός πρέπει να είναι λεπτός. Μια θεραπευτικά ‘άγαρμπη’ κίνηση μπορεί να φέρει συγκρούσεις ανάμεσα στα μέλη.
Τέλος τί γίνεται με την διάγνωση. Η Γνωσιακή Αναλυτική ψυχοθεραπεία την δέχεται γενικά την έννοια της διάγνωσης. Ο θεραπευτής μπορεί αν έχει εμπιστοσύνη στον θεραπευτικό εαυτό του και εμπειρία να προχωρήσει στην αποκάλυψη της διάγνωσης, αν βέβαια κρίνει ότι και ο ασθενής μπορεί να δεχτεί μια –κακά τα ψέματα- μορφή ταμπέλας. Παύει βέβαια να λειτουργεί ως τέτοια αν ο θεραπευτής μπορεί έντιμα να ψυχοεκπαιδεύσει τον ασθενή του πάνω στην ασθένειά του, ίσως και με βιβλιογραφικό υλικό, ώστε να απομυθοποιηθεί και μέσα σε πλαίσια συνεργασίας και συνεχών διαγραμματικών ασκήσεων και tasks να αντιμετωπιστεί.
